DİREKLER
1.1. Tanımı
Hava hattı iletkenlerini topraktan ve birbirinden yalıtmak için enerji iletim ve dağıtım şebekelerinde ya da OG ve YG seviyesindeki enerjinin büyük aralıklarla (50 m’den büyük) taşınması için çeşitli özellikte direkler vardır.
1.2. Yapım Gereçlerine Göre Direk Çeşitleri, Tanımları ve Özellikleri
1.2.1. Demir Direkler
Enerji iletim ve dağıtım şebekelerinde kullanılan direkler U, I veya L profil demirden yapılır (Resim 1.1). Demir direklerin, havadan, nemden ve bilhassa sanayi bölgelerindeki zararlı gazlardan etkilenmemeleri için boyanmalı ve koruyucu madde sürülmelidir. Demir direkler genel olarak üç çeşittir.
- Boru direkler
- A ve kafes direkler
- Putrel (pilon, çatal) direkler
1.2.1.1. Boru Direkler
Daha çok özel tip aydınlatmalarda ve düşük gerilimli sokak, cadde, liman, marina, site ve bahçe aydınlatmalarında kullanılan direklerdir (Resim 1.2). Özel olarak projektör aydınlatma direği olarak da kullanılmaktadır. Yükseklikleri 4 ila 8 metre arasındadır. Tekli, ikili, üçlü tipleri vardır.
1.2.1.2. A ve kafes direkler
Alçak gerilim şebekelerinde kullanılan A ve kafes tipi demir direkler, iller bankası tarafından standardize edilmiştir. Bu standardize boyları kısa ve uzun direkler için ayrı ayrıdır.
A tipi olanlar 8I,10I,12I,6,5U,8U,10U,12U veya 8Ik,10Ik,12Uk şeklinde sembolize edilir. Sembollerdeki U veya I direk yapımında kullanılan demirin kesitini gösterir. Boyları 9,10-9,35-9,55-9,70 m 9,90-10,10-10,55 m olanları vardır. Ortalama uzunlukları kısa boylar için 9,5, orta boylar için 10 m olmaktadır.
1.2.1.3. Putrel (Pilon, Çatal) Direkler
Galvaniz cıvatalı, boyalı ve kaynaklı olarak üretilen bu direkler, çekilen hattın özelliğine göre 3’lü veya 6’lı hatlar olarak çok yüksek gerilimler için kullanılır. Boyları istenilen ebatlarda büyütülüp ayarlanmakta olup standart bir uzunluğu yoktur.
1.2.2. Beton Direkler
Demir, çimento, su ve öteki katkı maddeleri katılarak yapılır. Beton ile yüksek dayanımlı çelik tel veya çelik çubukların kullanılmasıyla elde edilir. Beton ve çelik malzemenin gözeneksiz bir şekilde uygunluğunun sağlanması için titreşim (vibrasyon) veya savurma (santrifüj) metodu uygulanır. Bu yöntemle imal edilen direklere betonarme direk denir. Betonarme direklerin demir direklere göre en büyük avantajı, hava şartlarından ve özellikle sanayi bölgelerindeki zararlı gaz ve buharlardan az etkilenmeleridir. Betonarme direkler, hesap ve yapım kurallarına göre ikiye ayrılır. Bunlar gerilmesiz betonarme direkler ve ön gerilmeli betonarme direklerdir. Yapılış şekillerine göre iki şekilde imal edilir. Santrifüj beton direklerin (SBA) içi boştur. Vibre direkler (VBA) titreşim yapılarak betonun her yere homojen bir şekilde dağılması ile yapılır.
1.2.2.1. Santrifüj Direkler
Çelik çubukların (boyuna donatı malzemesi olarak) ve ön gerilmeli çelik tellerin (enine donatı malzemesi) kullanılarak savurma yöntemi ile yapılan içleri boşaltılmış beton direklerdir. Savurma yöntemi beton içindeki fazla suyun dışarı atılmasını ve çok sıkı geçirimsiz bir beton elde edilmesini sağlamaktır. Bu yöntemle yapılan direklerin dış yüzü düzgün ve pürüzsüzdür. En az 300 dozlu beton 10 m den 26 m’ye kadar uzunlukta (birer metre artarak) imal edilmektedir. 200 -3500 kg’a kadar tepe kuvveti olan SBA direkler yapılmaktadır. (DOZ: Çakıl ,çimento ve kum karışım oranıdır.)
1.2.2.2. Vibre Direkler
Vibre beton direkler, statik hesapların sonuçlarına göre, demir iskeletin kalıplar içine konması ve dökülen harcın vibrasyon suretiyle kalıbın her tarafına homojen olarak dağıtılması suretiyle elde edilir.
1.2.3. Ağaç Direkler
OG Enerji naklinde kullanılan ağaç direkler köknar, ardıç, ladin, çam gibi ağaçlardan yapılır. Ağaç kesildikten sonra tornalanır, ilaçlanır ve (Emprenye edilir.) kurutulur. Ağaç direkler 30kV’a kadar gerilimlerde 15m boylarında yapılır. Demir ve beton direklerdeki gibi temellerine beton dökülmez. Çünkü ankastre noktasında temel betonu, ağaç direği kesmeye çalışarak kırılmasına neden olur. Ülkemizde ağaç direkler şu anda köy elektrifikasyonunda kullanılmaktadır. Ayrıca acil durumlarda tekrar değiştirilmek üzere de ağaç direkler kullanılmaktadır.
1.3. Kullanım Yerlerine Göre Direk Çeşitleri
1.3.1. Durdurucu Direkler
Taşıyıcı direklere asılmış ve bunlar tarafından, taşınan hat iletkenlerinin güzergâh boyunca belirli uzaklıklarda sabit ve sağlam noktalara bağlanmış, gerilmiş olmaları gerekir. Tel kopması, direk devrilmesi vb. bozukluk halinde arıza iki direk arasında (iki durdurucu veya nihayet-durdurucu) sınırlı kalır. Hava hattının diğer kısımlarını etkilemez. Taşıma hatlarında güzergâh belirli aralıklarda (yaklaşık 1 km’de bir) olmak üzere, iletkenlerin tespit edilip gerilmesi amacı ile düz hat güzergâhında kullanılan ve iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklere denir.
1.3.2. Köşede Durdurucu Direkler
Düz doğrultuda giden hattın yön değiştirdiği yerlerde (büyük sapmalarda) kullanılan ve iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklere denir.
1.3.3. Taşıyıcı Direkler
Bu tip direkler, iletkenleri sadece taşımak amacı ile iletkenlerin asıldığı düz hat doğrultusunda kullanılan direklerdir.
1.3.4. Köşede Taşıyıcı Direkler
Düz doğrultuda giden hattın, yön değiştirdiği yerlerde kullanılan (küçük sapmalarda) ve iletkenlerin izolatörlere taşıyıcı bağ ile bağlandığı direklerdir.
1.3.5. Nihayet (Son) Direkleri
Hava hattının başladığı ve bittiği yerlerde kullanılan iletkenlerin izolatörlere nihayet bağı ile bağlandığı veya gerildiği direklere denir.
1.3.6. Branşman Direkleri
Dağıtım hattının kollara ayrıldığı yerlerde kullanılan direklere denir. Üzerlerinde dağıtım için gerekli ilave bağlama tesisleri ve ayırıcı/kesicilerde bulunabilir. Direklerden bir veya iki yönde kol veya şube hattı ayrılıyorsa bu durumdaki taşıyıcı ve köşede taşıyıcı direklere branşman direkleri denir.
1.3.7. Tevzi (Dağıtım) Direkleri
Enerji nakil hatlarında ikiden fazla nihayet bağı ile bağlı olan hatların tevzi edildiği yani kollara ayrılarak dağıtımının yapıldığı direklere denir. Direkteki hatlardan kesiti en büyük olan hat, ana hat olarak kabul edilir. Bunun dışında kalan diğer hatlar bu ana hattın birer branşmanı veya kolu durumundadır. Ana hatlarla bu direklere kadar gelen enerji, bu direkten ayrılan branşmanlarla daha küçük kapasiteli enerjiler halinde ayrılır.
1.4. Gerilimlere Göre Direk Çeşitleri
- Orta gerilimde kullanılan direkler
- Yüksek gerilimde kullanılan direkler
- Çok yüksek gerilimde kullanılan direkler
1.4.1. Orta Gerilimde Kullanılan Direkler
1kV -34,5kV arasında kullanılan direklerin tamamıdır. Boyları 9 m-25 m arasında değişir. Ağaç, beton ve demir direk olarak imal edilir. Şu an en çok kullanılan beton ve demir direklerdir. Ağaç direkler acil durumlar için kullanılmaktadır. Daha sonra yerine beton ya da demir direk takılmaktadır. Demir direkler 3AWG ve 10AWG olarak isimlendirilmektedir. Kare kesitli putrel demirlerden yapılmaktadırlar. Beton direkler ise 10 m’den 26 m’ye kadar 1’er metre ara ile imal edilmektedirler.
1.4.2. Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler
34,5kV-154kV arasında galvaniz saclı, vidalı, kafes ve A direklerdir. Boyalı kaynaklı demir direklerin her türlü ortam şartlarında etkilenmemeleri için boya ve koruyucu tabakalar sürülür. Koruyucu tabakaların muayyen zamanlarda yenilenmesi gerekir. Bu nedenle 3AWG demir direkler boyalı-kaynaklı yapılmasına karşın 3/0AWG galvaniz demir ve galvaniz cıvatalı olarak imal edilir. Her tip iletken için çeşitli tip ve boyda direk bulunmaktadır. Demir profiller ortalama 6’şar metrelik parçalar halinde imal edilir ve bunlar birbirine cıvatalar ile tutturulur. Bu tip direkler genelde;
T-10, T-12………T-20 (Taşıyıcı direkler)
D-10,D-12………D-20 (Durdurucu direkler)
N-10,N-12………N-20 (Nihayet direkleri)
Z-10,Z-12……….Z-20 (Zaviye direkler) şeklinde isimlendirilir.
Boyları 8.75 m ile 18.75 m’e kadar değişmektedir.Baştaki harfe göre T-D-N-Z isimlerini alır. Ayrıca D-KD-N direkleri de mevcuttur. Bu direklerde birbirinde farklı boyda 2’şer metre aralı çeşitli tipleri mevcuttur. K-8, K-6,………L-8, L-6……….R-8, R-6 gibi.
1.4.3. Çok Yüksek Gerilimde Kullanılan Direkler
154kV-380kV arasında galvaniz saclı, vidalı kafes ve A direklerdir. Çok yüksek gerilim direklerinin tamamı kafes demir direklerdir. Direklerin ana elemanları olan köşebent parçaların boyutları ve malzeme kalitesi maruz kaldıkları kuvvetlere göre imal edilir. Köşebent malzemeleri ST-37’lik standart çelikten veya daha yüksek kaliteli çelikten imal edilir (ST-52 gibi). Bu direkler çift devreli ve tek devreli enerji nakil hattı direkleridir.
• Amerikan imalatı çift devreli kafes direkler G-H-J tipi olarak imal edilir.
G tipli taşıyıcı direk olarak kullanılır. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilerek direk boyları istenildiği gibi yükseltilir.
H tipliler; çift devre uzak mesafelerde taşıyıcı, yakın mesafelerde durdurucu direk olarak kullanılırlar. 15 ° zaviye’ye kadar kullanılır. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilir.
J tipliler; çift devre uzak mesafelerde durdurucu ve nihayet direği olarak kullanılır. 60° kadar zaviye yapılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir.
• Amerikan imalatı tek devreli kafes direkler D-E-F tipte yapılır.
D tipi taşıyıcı direk; tek devre taşıyıcı olarak düz ve buz yükü az olan yerlerde kullanılır. Araziye göre 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir.
E tipi direkler; yakın mesafelerde durdurucu, uzak mesafelerde taşıyıcı direk olarak kullanılır. 15° kadar zaviye yapılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilebilir.
F tipi direkler; uzak mesafelerde 15°’den fazla açı yapılabilir. Hat sonlarında durdurucu direk olarak da kullanılabilir. 5, 10, 15, 20, 30 ayak ilave edilerek istenilen boyda imal edilir.